Dünyadaki en büyük küresel savaşların ilki sayılan Birinci Dünya Savaşı hem Türk hem de dünya tarihi açısından büyük bir öneme sahiptir. Birinci Dünya Savaşı nedenleri oldukça fazla olmakla birlikte sonuçları da dünyanın tarihini değiştirecek niteliktedir. Savaş sırasında ortaya çıkan tablo oldukça kötü olmakla birlikte çok büyük bir insan zayiatı verilmiştir.
Birinci Dünya Savaşı Ne Zaman Başladı?
Birinci Dünya Savaşı 28 Temmuz 1914 tarihi ile başlayıp sona ermesi 11 Kasım 1918 tarihini bulmuştur. Bu savaşa dünya savaşı adının verilmesi savaşa hem büyük devletlerin hem de bu devletler yanında ufak çaplı sömürgelerin katılmasından kaynaklıdır.
Birinci Dünya Savaşı Nedenleri
Birinci Dünya Savaşı nedenleri hem ekonomik hem de siyasidir. Bu nedenleri sıralamak gerekirse şunları söylemek mümkün olmaktadır:
- Almanya ve İngiltere arasında görülen ekonomik çaplı rekabet,
- Ham madde arayışında sömürgelere hakim olma mücadelesi,
- Silahlanma yarışında daha büyük bir hızla ilerleme kaydedilmesi,
- Fransız ihtilalleri sırasında ortaya çıkan milliyetçilik düşüncesi,
- Fransızların Almanların elinden Alsas Loren’deki kömür yataklarını almak istemesi,
- Devletler arasındaki blolaşma süreci,
- Avusturya ile Rusya’nın Balkanlardaki çıkar çatışmalarının başlaması,
- Siyasi birlik açısından kendine çok geç gelen Almanya ve İtalya’nın sömürge arayışına girmesi ve siyasi dengeleri karıştırması
Bunlar savaşın asıl nedenleridir. Ancak savaşı başlatan olay bunlardan biraz daha farklıdır. Birinci Dünya Savaşı’nı başlatan olay Saraybosna ziyareti sırasında Avusturya Macaristan Veliahtı olan Ferdinand’ın Sırplı bir öğrenci tarafından öldürülmesidir. Sırplı öğrenci Princip’in bu hareketi sonrasında Avusturya- Macaristan Devleti, Sırbistan’a savaş ilan etmiştir. Bu olay da Birinci Dünya Savaşı’nın kıvılcımını yaratan en önemli olay olmuştur.
Birinci Dünya Savaşı Hangi Ülkeler Arasında Oldu?
Birinci Dünya Savaşı’na katılan ülkeler oldukça fazladır. Ancak temelde iki savaşan grup vardır ve ülkeler de bu grupların safında yer almışlardır. Birinci Dünya Savaşı, İtilaf Devletleri ile İttifak Devletleri arasında gerçekleşmiştir.
-
İtilaf Devletleri Grubu
Bu grupta yer alan devletleri arasında İngiltere, Fransa, Rusya ilk sırada gelmektedir. 1915 tarihinden sonra ise gruba İtalya, Japonya, Romanya, Yunanistan, Brezilya, ABD ve Portekiz de dâhil olmuştur.
İttifak grubunda yer alan ülkeler içerisinde ise Almanya, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu yer almıştır. 1915 tarihine kadar İtalya da bu gruba dâhil olmuştur. Daha sonra İtalya grup değiştirerek İtilaf Devletleri safında yer almıştır. Bu tarihten sonra İttifak grubunda Osmanlı Devleti ile Bulgaristan da kendine yer edinmiştir.
Osmanlı Devleti Birinci Dünya Savaşı’na Neden Girdi?
Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşına girme nedeni birçok farklı açılardan açıklanabilir. Osmanlı Devleti savaş ilk başladığı dönemde tarafsızlığını ilan etmiştir. Daha sonra Almanya, Osmanlı Devleti’nin hem jeopolitik konumunda hem de Halifelik gücünden yararlanarak savaşta üstünlük sağlayabileceğini düşündü. Bu nedenle de Osmanlı Devleti’nden savaş girmek konusunda söz aldı.
İtilaf Devletleri ise Osmanlı Devleti’nin savaşa girmemesi konusunda çeşitli görüşmeler yapmış ve kapitülasyonların kaldırılacağı ve maddi yardım verileceği sözü vermiştir. Ancak o dönemde yönetimde olan İttihat ve Terakkiperver partisi Almanların savaşı kazanacağını düşünmüştür. Eğer Almanlar yanında savaş katılma kararı alınırsa daha önceden kaybedilen toprakları geri alma umudu ortaya çıkacaktı.
Osmanlı Devleti, bu düşünceye dayanarak tek yanlı bir şekilde kapitülasyonların kaldırıldığını ilan etmiş ve Rus limanlarını bombalayan Alman gemileri olan Goeben ve Breslav’ı koruması altına almıştır. Bu gemilerin isimlerini de Yavuz ve Midilli olarak değiştirmiştir. Bu hareket ise Osmanlı Devleti’nin savaşa girdiğini göstermektedir.
Osmanlı Devleti’nin Savaşa Girmesi ile Açılan Cepheler
Osmanlı Devleti’nin savaş girmesi sonrasında birçok cephe açılmıştır. Bu cephelerin her birinde büyük mücadeleler verilmiştir. Bazılarını kazanırken bazılarını kaybeden Osmanlı Devleti, savaşa girerek savaşın alanını genişletmiş ve savaşın tamamen farklı bir yönde ilerlemesine neden olmuştur. Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’nda açtığı cepheler ise şunlardır.
Kafkasya Cephesi ve Özellikleri
Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Devleti tarafından açılan ilk cephedir. Bu cephede Osmanlı tamamen Ruslarla savaşmıştır. 1914 senesinin Aralık ayında Ruslar, Doğu Anadolu’ya saldırmış ve çok soğuk bir dönem yüzünden Enver Paşa tarafından bu cephede yeterli başarı sağlanamamıştır. Bu cephede başarısız olmanın çok önemli nedenleri vardır. Aynı zamanda verilen asker kaybı da savaşın en acı yanlarından biri olmuştur.
Hazırlıksız olarak Doğu soğuğuna maruz kalan askerler donarak ölmüş ve yaklaşık olarak 90 bin asker kaybı verilmiştir. Bu cephede bir kurşun dahi sıkamadan şehit olan binlerce askerimiz vardır. Sarıkamış’ta verilen bu asker kaybı sonrasında 1916 senesinde Ruslar hem Muş hem de Trabzon’u ele geçirmiştir. Daha sonra Muş ve Bitlis Mustafa Kemal tarafından geri alınmıştır. Bu cephenin kapanmasının en önemli nedeni de 1917 yılında Rusya’da patlak veren Rus İhtilali’dır.
Kanal Cephesi ve Özellikleri
Osmanlı Devleti, Mısır’da yeniden hâkimiyet kurmak ve Süveyş Kanalı’nın kontrolünü ele geçirmek için Kanal Cephesi’ni açmıştır. Bu cephe açılırsa İngilizler kendi sömürgelerine yardım gönderemeyecek ve tüm askeri bağlantıları kesilecekti. Bu cephe bir nevi Almanların isteği üzerine açılmıştır. 1915 tarihinde açılan bu cephede gerekli hazırlıklar yapılmadan saldırıldığı için İngilizler karşısında çok ciddi başarı elde edilememiştir. Bu cephedeki mücadele sonrasında İngilizler Sina Yarımadası’nı ele geçirmişlerdir.
Hicaz ve Yemen Cephesi Özellikleri
Osmanlı kuvvetleri savaş sırasında kutsal yerleri korumak için de savaşmıştır. Hicaz ve Yemen cephesi de bu cephelerdendir. Yine İngilizlere karşı savaşan Osmanlı kuvvetleri aynı zamanda Araplarla da mücadele etmek durumunda kalmıştır. Bu cephede yine İngilizler üstünlüğü eline geçirmiştir.
Irak Cephesi ve Özellikleri
İngilizler, Osmanlı Devleti’nin İran üzerine ilerleyişi durdurmak ve aynı zamanda da Ruslarla birleşmek için Irak Cephesi’ni açmıştır. Bu cephenin açılmasının bir diğer nedeni de Irak petrollerini ele geçirmektir. Burada Osmanlılar, İngilizlere karşı büyük bir başarı elde etmiştir.
Suriye ve Filistin Cephesi Özellikleri
Suriye ve Filistin Cephesi’nde Osmanlı Devleti kuvvetlerine Yıldırım Orduları Komutanı olarak Alman General olan Liman Von Sanders komuta etmiştir. Daha sonra bu general görevden alınmış ve yerine de Mustafa Kemal getirilmiştir. Mustafa Kemal bu cephede İngilizler karşısında önemli başarılar elde etmiş ve sınırları korumak için büyük mücadele vermiştir.
Galiçya, Romanya ve Makedonya Cephesi Özellikleri
Osmanlı Devleti’nin kendi toprakları dışında savaştığı cephelerdir. 1916- 1917 senelerinde Avrupa cephelerinde savaşa katılan Osmanlı ordusu bu cephelerde Romanya, Rusya ve Fransa’ya karşı mücadele vermek zorunda kalmıştır. Burada amaç kendi müttefiklerine destek vermek ve savaşın ağırlığını azaltmaktır.
Çanakkale Cephesi ve Özellikleri
Çanakkale Cephesi, Birinci Dünya Savaşı sırasında açılan ve büyük başarıların elde edildiği önemli cephelerden biridir. Bu cephede Türk milletinin azim ve kararlılığı tüm dünyaya duyurulmuştur. İtilaf Devletleri’nin Çanakkale Cephesi’ni açmasındaki en temel neden Rusya’ya yardım göndermektir. Aynı zamanda Almanya’nın Avrupa’ya ilerlemesini durdurmak ve İstanbul ile Boğazları alarak Osmanlı Devleti’ni tam olarak savaşın dışında bırakmaktı.
İngiltere bu cephe ile birlikte Mısır üzerindeki varlığını garantiye alarak buralardaki petroller üzerinde söz sahibi olmayı hedefliyordu. İngilizler 1915 yılında Çanakkale Boğazı’ndan geçmek istese de Nusret Mayın Gemisi tarafından dökülen toplar nedeni ile başarılı olamamıştır. Denizden başarılı olamadıklarında ise bu sefer karadan saldırıya geçmişlerdir.
25 Nisan tarihinde Gelibolu Yarımadası’nda bulunan Seddülbahir ve Arıburnu kıyılarına İngilizler tarafından yüklü miktarda asker çıkarması yaşanmıştır. Amaçları ise Çanakkale’yi karadan geçmektir. Avusturya ve Yeni Zelandalı askerlerden oluşan Anzakların da yer aldığı İtilaf Devletleri burada hem Mustafa Kemal hem de askerleri ile karşı karşıya gelmişlerdir. Osmanlı ordusu bu cephede çok büyük zaferler kazanmıştır. Hem İstanbul hem de Boğazlar büyük bir tehlikeden kurtulmuştur. Çanakkale Cephesi’nin kazanılması ile birlikte savaşın süresi de uzamıştır.
ABD’nin Birinci Dünya Savaşına Girmesi
1914’te Birinci Dünya Savaşı patlak verdiğinde, Başkan Woodrow Wilson , Amerikalıların büyük çoğunluğunun tercih ettiği bir pozisyon olan tarafsızlık tutumunu belli bir süre devam ettirdi. Bununla birlikte, İngiltere, Amerika’nın en yakın ticaret ortaklarından biriydi ve düzenli olarak ABD İngiltere ile gemiler aracılığıyla ticareti sağlıyordu. Bu süre zarfında İngiltere’ye giden birkaç ABD gemisi Alman denizaltıları tarafından hasar gördü veya battı. Şubat 1915’te Almanya, İngiltere çevresindeki savaş bölgesine giren tarafsız olsun olmasın tüm gemilere karşı sınırsız savaş ilan etti. Bir ay sonra Almanya, bir Alman kruvazörünün özel bir Amerikan gemisi olan William P. Frye’yi batırdığını açıkladı. Başkan Wilson öfkeliydi, ancak Alman hükümeti özür diledi ve saldırıyı talihsiz bir hata olarak nitelendirdi.
7 Mayıs’ta, İngilizlerin sahip olduğu Lusitania gemisi, İrlanda kıyılarının hemen açıklarında uyarı yapılmaksızın torpille batırıldı. 128’i Amerikalı olmak üzere 1.198 öldü. Alman hükümeti, Lusitania’nın cephane taşıdığını iddia etse de ABD tazminat talep etti.Bu zaman içerisinde Almanya silahsız yolcu ile ticaret gemilerine yönelik saldırılarına son verdi. Ağustos ayında Almanya, silahsız gemileri batırmadan önce yolcuların güvenliğini sağlama sözü verdi. Ancak kasım ayında bir İtalyan gemisini uyarı yapmaksızın batırıp 27 Amerikalı dahil 272 kişinin ölümüne sebep olmasıyla ABD kamuoyunda geri dönülmez bir şekilde aleyhte düşünceler kazandı.
1917’de, Müttefiklere yani İtilaf Devletleri’ne karşı yıpratma savaşını kazanmaya kararlı olan Almanya, savaş bölgesi sularında sınırsız savaşın yeniden başladığını duyurdu. Üç gün sonra, Amerika Birleşik Devletleri Almanya ile diplomatik ilişkilerini kesti ve bundan birkaç saat sonra Amerikan gemisi Housatonic bir Alman U-botu tarafından batırıldı. Kongre, 22 Şubat’ta ABD’yi savaşa hazır hale getirmeyi amaçlayan 250 milyon dolarlık bir silah tahsisatı tasarısını kabul etti. Mart ayının sonlarında Almanya, dört ABD ticari gemisini daha batırdı ve 2 Nisan’da Başkan Wilson Kongre’nin önüne çıkarak Almanya’ya karşı bir savaş ilanı çağrısında bulundu. Dört gün sonra isteği kabul edildi ve ABD savaşa girmiş oldu.
ABD’nin Birinci Dünya Savaşı’na girmesi ile birlikte savaş gerçek anlamda bir dünya savaşı haline dönüşmüş ve çok geniş bir sahaya yayılmıştır. Savaşa İtilaf Devletleri yanında katılan ABD sayesinde savaşın üstünlüğü de İtilaf Devletleri’ne geçmiştir. ABD savaşa girdikten sonra savaşın süresi kısalmış ve ABD’nin ardından Yunanistan da savaşa dahil olmuştur. Ayrıcae Bulgaristan da savaştan çekilme kararı almıştır. ABD başkanı Wilson savaş bitmeden önce Wilson ilkelerini yayınlayarak savaş sonrasındaki düzene en hakim devlet haline gelmeyi amaçlamıştır.
Wilson İlkeleri Nelerdir?
ABD Başkanı Wilson tarafından yayınlanan barış ilkeleri arasında şunlar bulunmaktadır.
- Savaş sonrasında yenen devletler hiçbir durumda yenilenlerden toprak almayacaktır.
- Barış antlaşmaları tamamen açık bir şekilde yapılacak ve gizli antlaşmalara kesinlikle yer verilmeyecektir.
- Savaş ve barış sırasında denizlerde ekonomik serbest ticaret sağlanmasına yönelik kararlar alınacaktır.
- Devletler arasında bir sorun olduğunda bu sorunlar Milletler Cemiyeti’nde çözüme kavuşturulacaktır.
- Osmanlı Devleti topraklarında Türklerin çok olduğu yerlerde egemenlik hakkı Türklerin olacaktır.
- Silahlanma yarışına son verilerek her devletin birbirine garanti vermesi sağlanacaktır.
- Boğazlar tüm dünyanın ticaretine açık bir hale getirilecektir.
- Bağımsız bir Polonya devleti kurulacaktır.
- İtalya’nın sınırları açıkça tanınan milliyet çizgileri doğrultusunda yeniden düzenlenecektir.
- Tüm Rus topraklarının işgal güçlerinden arındırılması sağlanacaktır.
- Avusturya-Macaristan’ın kendi kaderini tayin etme fırsatı sağlanacaktır.
- Balkan coğrafyasında yeni sınırlar çizilip Romanya, Sırbistan ve Karadağ devletleri kurulacaktır.
- Belçika işgal güçlerinden tamamen boşaltılacaktır.
- Alsas-Loren bölgesi Fransa Devleti’ne geri verilecektir.
Ancak bu ilkeler yeteri kadar başarı elde etmemiştir. Çünkü İngiliz, İtalyan ve Fransızlar bu ilkeleri kendi çıkarlarına kullanmışlardır. Aynı zamanda ABD’ye de ters düşmemeye çalışmışlardır. İşgalleri gizleme amacıyla da mandacılık rejimini ortaya çıkarmışlardır.
Birinci Dünya Savaşı Sonuçları
Birinci Dünya Savaşı ile birlikte tüm dünyanın dengeleri bozulmuş ve farklı oluşumlar ortaya çıkmıştır. Savaş sonunda kaybedenler çok büyük bedeller öderken kazanan devletler daha da güçlenmiştir. Bu savaş sonucunda imparatorluk rejimleri yıkılarak ulus devletleri kurulmuştur. Çok ağır anlaşma şartları nedeniyle birçok devlet fakirleşme derecesine gelmiştir. Birinci Dünya Savaşı sonuçları arasında şunlar sayılabilir:
- Asya ve Avrupa devletleri arasındaki dengeler bozulmuştur.
- Osmanlı İmparatorluğu, Avusturya-Macaristan,Rus ve Alman İmparatorlukları yıkılmıştır.
- Yeni siyasi rejimler doğmuştur.
- Çekoslovakya, Polonya, Litvanya, Ukrayna, Estonya ve Macaristan gibi yeni devletler kurulmuştur.
- Yenilen devletlere çok ağır tazminatlar ödeme yükümlülüğü getirilmiştir.
- Savaş, dünyanın ekonomik dengesini değiştirdi, Avrupa ülkelerini borç içinde bıraktı ve ABD’yi dünyanın önde gelen endüstriyel gücü ve alacaklısı haline getirdi.
- Çok ağır anlaşmalar imzalanarak 2. Dünya Savaşı’na ortam yaratılmıştır.
- Sömürgecilik Mandacılık adını alarak devletlerin sömürülmesine devam edilmiştir.
- Savaşın en kârlı devleti İngiltere olurken bu savaş sırasında Çarlık Rusya yıkılmış yerine Sovyet Rusya kurulmuştur.
- Bu savaş sırasında ilk defa kimyasal silah, deniz altı ve uçak ile tank gibi savaş araçları kullanılmıştır.
İsrail ülkesinin temelleri bu savaş ile atılmış ve birçok ülkede rejim değişimleri yaşanmıştır. Rusya’da komünizm hâkim olmuştur. Almanya’da Nazizim hâkim olurken İtalya’da Faşizm öne çıkmıştır. Türkiye’de ise Cumhuriyet rejimi kurulmuştur.
Birinci Dünya Savaşı’nda, 6 milyonu sivil ve 10 milyonu asker olmak üzere yaklaşık 16 milyondan fazla insanın öldüğü tahmin edilmektedir.
Birinci Dünya Savaşı Sonrasında İmzalanan Antlaşmalar
Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Padişahı V. Mehmet Reşad’dır. Bu dönemde birçok devlet gibi Osmanlı da ciddi toprak kayıplarına uğramıştır. Savaş sırasında imzalanan antlaşmalar ise şu şekildedir:
- Almanya ile Versay Antlaşması imzalandı.
- Avusturya ile St. Germain Antlaşması imzalandı.
- Macaristan ile Triyanon imzalandı
- Bulgaristan ile Nöyyi Antlaşması imzalandı.
- Osmanlı Devleti ile Sevr Antlaşması imzalandı.
Sevr Antlaşması Türk Milli Mücadelesinin başlamasına neden antlaşmadır. Bu mücadele sonrasında Sevr Antlaşması uygulanamamış yerine Lozan Barış Antlaşması imzalanmıştır.